Anketten Bilime: Açımlayıcı ve Doğrulayıcı Faktör Analizi (AFA vs. DFA) Arasındaki Kritik Fark

Bir anket veya ölçek geliştirdiniz ya da mevcut bir ölçeği kendi araştırmanızda kullanıyorsunuz. Bu ölçeğin maddelerinin, ölçmek istediğiniz teorik yapıları (faktörleri) gerçekten ölçtüğünden nasıl emin olabilirsiniz? İşte bu noktada Faktör Analizi devreye girer. Ancak birçok araştırmacının karıştırdığı iki temel türü vardır: Açımlayıcı Faktör Analizi (AFA) ve Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA).

Açımlayıcı Faktör Analizi (Exploratory Factor Analysis - AFA): "Keşif" Aşaması AFA'yı, elinizde bir grup anahtar olduğunu ve hangi anahtarın hangi kapıyı açtığını bilmediğiniz bir durumda, anahtarları kapılarda deneyerek gruplamak gibi düşünebilirsiniz.

• Ne Zaman Kullanılır? Yeni bir ölçek geliştirdiğinizde veya mevcut bir ölçeğin farklı bir kültürdeki yapısını ilk kez incelediğinizde kullanılır.

• Amacı Nedir? Çok sayıdaki anket maddesinin altında yatan gizli faktör yapısını keşfetmektir. Hangi maddelerin birbiriyle ilişkili olduğunu ve birlikte hangi soyut kavramı (faktörü) oluşturduğunu bulmaya çalışır.

• Yazılım: Genellikle SPSS'te yapılır.

Doğrulayıcı Faktör Analizi (Confirmatory Factor Analysis - CFA): "Onaylama" Aşaması DFA ise elinizde hangi anahtarın hangi kapıyı açtığını gösteren bir plan olduğunu ve bu planın doğruluğunu test ettiğiniz bir durumdur.

• Ne Zaman Kullanılır? Daha önce yapılmış AFA çalışmaları veya güçlü bir teori tarafından belirlenmiş bir faktör yapısının, kendi veri setinizde de doğrulanıp doğrulanmadığını test etmek için kullanılır.

• Amacı Nedir? Araştırmacının önceden belirlediği bir teorik modeli test etmektir. "Bu 5 madde X faktörünü, şu 4 madde Y faktörünü ölçer" şeklindeki hipotezinizi istatistiksel olarak onaylamaya çalışır.

• Yazılım: Genellikle AMOS, Mplus veya R gibi Yapısal Eşitlik Modellemesi (YEM) programlarında yapılır.

Sonuç: AFA ve DFA birbirinin rakibi değil, araştırma sürecinin farklı aşamalarında kullanılan tamamlayıcı yöntemlerdir. Önce AFA ile bir yapıyı keşfedip, ardından farklı bir örneklemde DFA ile bu yapıyı doğrulamak, ölçek geliştirme çalışmalarında altın standarttır. Bu analizler, anketinizin geçerliliği ve güvenilirliği için temel oluşturur ve uzmanlık gerektirir.